ભારત પાકિસ્તાન સાથેની સિંધુ જળ સંધિમાં ફેરફાર કરવા માંગે છે

ભારત પાકિસ્તાન સાથેની સિંધુ જળ સંધિમાં ફેરફાર કરવા માંગે છે

ભારતે અણધાર્યા અને નોંધપાત્ર કારણોને ટાંકીને પાકિસ્તાનને સિંધુ જળ સંધિ (IWT)માં જે ફેરફારો કરવા માંગે છે તેના વિશે સત્તાવાર રીતે જાણ કરી છે. આ સૂચના સંધિની કલમ XII(3) હેઠળ આપવામાં આવી હતી, જે બંને દેશો વચ્ચેના નવા કરાર દ્વારા ફેરફારો કરવાની મંજૂરી આપે છે. ભારતીય હાઇડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ અંગે ચાલી રહેલી દલીલોને કારણે ભારતે જાન્યુઆરી 2023માં નોટિસ મોકલી હતી.

શું છે સિંધુ જળ સંધિ?
ભારત અને પાકિસ્તાનને સિંધુ નદી અને તેની સહાયક નદીઓના પાણીની વહેંચણીમાં મદદ કરવા માટે 1960માં સિંધુ જળ સંધિ પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ સંધિ હેઠળ ભારત પૂર્વી નદીઓ (બિયાસ, રાવી, સતલજ) નો ઉપયોગ કરી શકે છે અને પાકિસ્તાન પશ્ચિમી નદીઓ (સિંધુ, ચેનાબ, જેલમ) ને નિયંત્રિત કરે છે. વિશ્વ બેંકે ભારતના ભાગલા પછી પાણીના વિવાદોને ઉકેલવા માટે આ સંધિ બનાવવામાં મદદ કરી હતી. તેણે સંઘર્ષને નિયંત્રિત કરવા માટે કાયમી સિંધુ કમિશનની પણ સ્થાપના કરી. તણાવ હોવા છતાં, સંધિ યુદ્ધો અને વિવાદોથી બચી ગઈ છે, જે તેને બે દેશો વચ્ચે પાણીના સંચાલનમાં દુર્લભ સફળતા બનાવે છે.

હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ પર વિવાદ
ભારતની તાજેતરની સૂચના કિશનગંગા અને ચેનાબ નદીઓ પર બે ભારતીય હાઇડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ્સ પર પાકિસ્તાન સાથે વર્ષોના મતભેદો પછી આવી છે. પાકિસ્તાને ઘણી વખત ચિંતા વ્યક્ત કરી છે, જેના કારણે સંધિની વિવાદ-નિવારણ પ્રક્રિયા દ્વારા આ મુદ્દાને ઉકેલવાના પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા છે. જોકે, કોઈ અંતિમ ઉકેલ આવ્યો નથી.

સંધિ હેઠળ વિવાદો કેવી રીતે ઉકેલાય છે?
IWT કલમ IX હેઠળ વિવાદોને ઉકેલવા માટે ત્રણ-પગલાની પ્રક્રિયાની રૂપરેખા આપે છે:

બંને દેશોના સિંધુ કમિશનરો આ મુદ્દાને ઉકેલવાનો પ્રયાસ કરે છે.
જો તેઓ નિષ્ફળ જાય, તો સ્પષ્ટતા કરવા માટે તટસ્થ નિષ્ણાતની નિમણૂક કરવામાં આવે છે.
જો હજુ પણ સમસ્યાનું નિરાકરણ ન આવે, તો તેને આર્બિટ્રેશન કોર્ટમાં લઈ જઈ શકાય છે.

ભારત શા માટે ફરીથી વાટાઘાટો કરવા માંગે છે?
ભારતની સૂચના દર્શાવે છે કે તે વસ્તી વૃદ્ધિ, પર્યાવરણીય પડકારો અને સરહદ પારના આતંકવાદ જેવા ફેરફારો અંગે ચિંતિત છે. ભારતનું માનવું છે કે 1960ના દાયકામાં બનેલી મૂળ સંધિમાં ક્લાઈમેટ ચેન્જ જેવા આધુનિક મુદ્દાઓ પર ધ્યાન આપવામાં આવતું નથી. આ ચિંતાઓ ભારતને સંધિ પર ફરીથી વાટાઘાટો કરવા માટે દબાણ કરી રહી છે